картатэка дыялектаў

пры выкарыстанні матэрыяла спасылка на блог абавязкова

Я выйшаў родам з гэтага народа,

Я мову гэту ў сэрцы берагу… 

                                                                          
У Дуброве сталыя людзі гавораць: тры наз ´э, дзве кур´э, тры вядр´э, чатыры кап´э

Сядзеў у кустох, ехаў на валох, іду к братом, ездзіла к сыном

Рабіцьму, касіцьму, капацьму, вазіцьму

Аба´бак — грыб падбярозавік

Абабра´ць — абабраць парэчкі

Абліва´ха, ж —надвор’е, ці то дождж, ці  то снег

Абора –вяроўка, якой прывязываюць лапці

Ада´лей — потым, пасля.

Адпа´сваць чаргу, па´свіць тава´р —  прыйшла чарга пасвіць вясковы статак кароў

Адбо´ю няма — рады няма, збавення. Ад машкары ў лесе няма адбою.

Азяро´д — пераплёт на слупах для сушкі снапоў

Аніга´дкі — хоць бы што; слава Богу. Ну вось анігадкі пагрэблі сена, дождж  не захапіў.  

Ацэ´та, ы — цяпер, толькі што; вось гэта. Ацеты час ніхто не заходзіў..

Ацэ´така , вось тут. Кладзі ацетака сушыць на печ анучы

Аўцю´к –пустазелле ў аўсе

Ба´бка — назва стравы з цёртай на тарцы картоплі, прыгатаваная ў чугунку.

Бале´я — вялікі цэбар, у якім мыюць бялізну або самі мыюцца

Бель — балота з бярэзнікам

Бе´рві, бервячкі´ – месца за вёскай Дуброва ў бок Кабульшчыны, масток з бярвенняў(броўны, по русскі, бревно) праз  глыбокую канаву 

Біткі ´— гульня ў біццё яек на Вялікдзень.Трэба моцнае яйка выбраць, каб у біткі выігрываць.

Бля´ха — жалезны ліст з загнутымі краямі.Крывянкі шкварчэлі ў печы на глябокай блясе.

Бо´нда –  свежае мяса, сала, якое давалі сваякам ці суседзям пасля забою свіньі

Біткі - гульня на Пасху, біцца крашанымі яйкамі.

Бульбя´нішча – сухая батва картопляў

бульбяшнік – націна картопляў

бясе´да – застолле, госці

Ві´лкі — прыстасаванне, якім ставяць і дастаюць з печы чугуны.Вілкі павінны быць па памеры чугуна.

Ві´лашнік — драўляная ручка да вілак.Вілашнік быў лёгкі ды гладкі.

Ві´льчык — верх страхі хаты.

Вінава´та, дз. — засталася ў даўгу, до´ўжна.Я ёй грошы вінавата, трэба аддаць доўг суседцы

Вока гары´ць — на каго, на што. Нешта ці нехта вельмі спадабаецца. Вака гарыць на гэтую абнову.

Во´тведкі – наведванне пасля радзін

Ву´бядзь – балота. Урочышча паміж Калінавай гарой і Бугавам.

Вы´ган — поле за вёскай. На выгане пасціўся тавар.

Вы´люднець — папрыгажэць знешне.За час вучобы ў горадзе вясковыя хлопцы вылюднелі і зрабіліся прыгожымі і зграбнымі хлопцамі.

Галасі´ць го´ласам — моцна плакаць

Галу´за — не згарэўшае палена. У печы засталася галуза, і прычыняць юшку было пакуль рана.

Га´нкі, мн. – крыльцо, ступенькі

Гара´ — у хаце месца над столю. На гару выносілі з хаты непатрэбныя рэчы, сушылі там венікі ды зёлкі

Гарава´ць — жыць цяжка, многа працаваць. На сваім вяку яму прыйшлося многа гараваць, каб нечага дабіцца.

Га´рац — пасудзіна для адмерання зерня, мукі. Сасніла маці мая сон. Памерлы бацька забірае муку з засека. Кажа: “А табе і ў гарцы хопіць”

Гарбу´зікі – семкі, зерняты з гарбузоў

Гасці´нец — угашчэнне, падарунак. Бабуля навек прыносіла нам гасцінец: семкі (гарбузікі), альбо пернікі, коржыкі, канфеты

Глады´шка – гліняная пасуда. У гладышцы малако доўга не кісня.

Глядзець сябе´ — клапаціцца толькі пра сябе. Ён толькі сябе глядзіць, дзеці яго не клапоцяць.

Гляк – гліняная пасуда з вузкім горлам

Гру´ба, грубка - печка

Гука´ць — крычаць, клікаць. Гукні дзяцей есці.

Гу´каецца — знаходзіца ў палавой ахвоце. Свіння гукаецца, нічога не есь, хлеў ломіць.

Гу´ра – гура снегу

Гу´ртам — разам.  Любую работу лягчэй рабіць гуртам, адзін аднаму памагаючы.

Гу´шча — нешта густое, пойла для жывёлы, густая ежа. Камары таўкуць гушчу да добрага надвор’я.  Адны любяць гушчу ў супе, другія — юшку.

Гу´шкаць, гу´шкацца, гу´шкалкі — арэлі, катацца на арэлях, гушкаць на руках малога.

Дало´ўка — падлога. На далоўцы не сядзі, застудзішся

Да цё´мнага — да самага вечара, да темры

Дзе´жка, дзежа´ – пасуда для апары, свежыны

Дзя´дна — жонка дзядькі Дзядна была добрай жанчынай, шкадавала нас малых.

Драбі´ны — лесвіца. Па драбінах узбіраліся на гору, горышча хаты

Дрыво´тня — навес для дроў. Дрывотня была  завалена нескладзенымі дрывамі

Жалязня´к — рыдлёука. Вазьмі жалязняк, пракапай канаўку, каб вада сышла з селішча.

Жаўтля´к — пераспелы гурок

Закася´не —госці на вяселлі едуць за нявестай ў дом жаніха, едуць за касой (воласы нявесты, косы, каснік на галаве ў яе)

Заку´таць, кутаць – загарадзіць, закутаць плот

Занудзі´ўся — засумаваў.У бальніцы ўсе занудзіліся па дому.

Запну´ць — завесіць, закрыць. Калі сцёмнілася, запнулі гардінамі вокны.

За´сланка — прыстасаванне, якім закрывалі печ. Выпаліўшы печ, прыставіўшы чугункі, печ прыкрывалі засланкай.

Засло´н —  драўляная лаўка

Засуры´ць, дз.  – засыпаць. Нагамі засурываў радкі з буракамі.

Зво´сені — з восені, з пачатку восені. Звосені яшчэ было відна, што бульбы да вясны не хопіць.

Зно´чы- працаваў ноччу -  "сёння з ноччы"

Е´льнік – яловы лес. Хаваліся ў Зарэцкім ельніку ў войну.

Кабы´льшчына — ранейшая назва вёскі Палес’е

Ка´даўба – глыбокая яміна з вадой. Урочышча Кадаўбы з правага боку ад шашы ў бок Палесся

Када´ш — ранейшая назва вескі Мікалаеўка

Каду´к – нячыстая сіла. А кадук яго ведае, як яно будзе.

Кайстра — торба

Ка´ліва — расада капусты, ці гуркоў..

Ка´па — пакрывала на ложак. Ложак быў засланы прыгожай капай.

Капе´ц —  бурт картопляў, буракоў закопаны на зіму, прысыпаны зямлёй

Карці´ць, карце´ць – клапоціць, забоціць, непакоіць. Мне ўсё карцела пабачыць, як там дзеці.

Кар´эц — кружка, якой чэрпалі ваду

Касні´к — каляровыя стужкі на галаве нявесты ў выглядзе вянка.

Калі  вясельная дружына  пераплывала на пароме раку (Беразіну) каснік нявесты ў ваду ўпаў. Прымета такая, калі нявеста згубіць каснік, жыць дрэнна будуць. Запісана бібліятэкарам Бусел Людмілай Фёдараўнай ад Бусел Сцепаніды Яфімаўны, 1919 г.н. у 2005 годзе. Беднай ўдаве каснік не ўгалаве (прыказка)

Кату´х —невялікае памяшканне, загародка. Целяці катух адкуталі, як карова цялілася.

Каўне´р — варатнік

Каўту´н — зблытаныя валасы. Бабка ведала замову ад каўтуна.

Каша´ра – загародка для жывёлы

Кісля´к – кіслае малако, сыракваша

Кія´х (кія´ш) —  пачатак кукурузы

Кла´дкі – масткі праз канаву, ручай

Кло´пат вялікі — нічога страшнага. Клопат вялікі, нехай ходзяць куры па картоплях, мо жукоў з’клююць.

Кля´мка — зашчэпка на дзверах. Дзверы былі прычыняны толькі на клямку, наклямчаны, значыць гаспадары недзе недалёка.

Ко´лісь — некалі даўно. Колісь зусім другія песні спявалі. Колісьнія песні не ведае ўжо ніхто.

Ко´панка — штучны вадаём. На копанцы ў садзе дзеці купаліся і рыбу вудзілі.

Крам — тканіна фабрычная. У лаўку навезлі столькі краму, ажно вочы разбегаюцца.

Крывот´а, крывотлівы — зайздрасць, зайдрасны. Трэба асцярагацца крывотлівых позіркаў, розныя людзі бываюць, каб не ссурочылі.

Кубло´ – месца, гняздо, дзе нясуцца куры

Ку´бял - ?

Кулі´да — бохан хлеба, раней называлі так круглы хлеб. Вазьмі і на мяне кулідку хлеба, як пойдзеш ў лаўку.

Ку´таць — пачаў плот кутаць

Лабя´к – трохвугольнік на крышы

Лагво´ - непрыбраны ложак. Свіння перад апаросам сабе лагво мосціць.

Лагу´н —  невялікая роўная бочка для зерня. Лагун –  вясковая мянушка чалавека, што жыў каля царквы ў Дуброве і працаваў званаром пры царкве.

Ла´дзіцца — упраўляцца па гаспадарцы. Трэ ісці ладзіцца ўжо, пакуль усё ўпарадкую, дык сцёмніцца.

Лано´ — калені. Дзіця не злазіла з лана маці.

ла´яцца – сварыцца, ругацца

Ле´нькі –бульба, тушаная ў печы кусочкамі

Ла´піна – кусок зямлі, поля, ягодніку. Трапіла на невялікую лапіну нечэпаных ягад.

Лушпа´йкі — ачысткі, шалупінне. Лушпайкі карове аднясі.

Лы´нды біць – гуляць, бездельнічаць.  Хопіць лынды біць, сядай за ўрокі.

Ма´каўка – раней давалі дзецям макаўку, замест соскі, патрушчаныя дробненька каробачкі маку, каб дзіця спала.

Масці´цься, дз. – насцілаць нешта; упарадкоўваць

Мату´з — вяроўка; картоплі бываюць з матузамі. Картоплі былі еты год з матузамі, зусім звяліся, трэ насення сартавоя недзе  купляць.

Мацакі´ — гульня ў яйкі на Вялікдзень. Каб перамагчы ў мацака, трэ яйка ўмець выбраць моцнае.

Мі´талям — хутка, умомант.  Ён міталям збегаў дадому і вярнуўся назад.

Му´сіць, мусяка – мабыць,

Мы´слаўшчына  — Мыслаў рог (назва вёскі)

Мяша´ць, дз. – намяшай свінням ды вылей

Набо´жнік — вышыты рушнік з Божанькі

На´валач – наезжыя людзі ў сяле

Наве´к – заўсёды, звычайна

Надо´ечы - недаўна

Нае´дак — ежа. З шчаўя нішчымнага дрэнны наедак увесну.

Напну´ць, напні´ — надзець, прыкрыць. Напні што на сябе, прастудзішся.

Нараві´ць — імкнецца, страміцца. Карова наравіць рогам стог падчапіць

Нарусе´ць – пасмялець, асвоіцца

Насвары´цца — наругацца. Бабуля моцна насварылася на ўнукаў за шкоду.

Насе´нне (насе´ннікі) — семяна, картоплі, якія трэ будзе пасадзіць навясне

Негадзя´шчы — нядобры, дрэнны. Гдалышка етая негадзяшчая ўжэ, тяклівая.

Няге´глы -

Не´тра – цяжкадаступнае месца ў балоце, лесе

Ніка´ць — выглядаць нешта, заглядваць, хадзіць туды-сюды. Не нікай тутака, ідзі ў хату.

Ніўры´мслівы – неспакойны, настойлівы

Но´шка — ад слова насіць, несці. За плячыма ў жанчыны была ношка с яе скарбам. Свая ноша плечы не тягне

Ну´жа - заедзь, машкара, авады.

Няпе ´ўны -  нядобры, няўдалы

Няўжэ´ — здзіўленне, недавер. Няўжэ ж ён здолеў гэта зрабіць.

Пабіра´цца — хадзіць з торбаю па людзях, прасіць  ежы якой. Пасля вайны многія дуброўцы хадзілі пабірацца на Украіну, там жылі багацей. Хадзілі як старцы, пабіраліся па людзях.

Паве´ць — гаспадарчая пабудова без сценаў, з аднаго даху. Дровы былі складзены пад павеццю.

Па´данкі - яблыкі, што ўпалі на зямлю

Пало´йкі — палавінкі гарбузоў. Палойкі гарбузоў раскладаюць па агародзе тыя, у каго няма худобы (гаспадаркі)

Памо´ст, памасні´цы  — падлога, далоўка. Як айчыма застрэлілі ўсе памасніцы былі ў крыві.

Памы´і — адыходы ад ежы.Свінням давалі памыі, картоплі ды драныя на тарцы буракі.

Па´пліска – палка, дубец, якім б’юць

Паро´нкі – вараная бульба

Пасвянці´ць — асвяціць ў царкве. На Вяліканне булкі і яйкі свянцілі ў царкве

Паспыта´ць, спытуваць —  папробаваць нешта на смак

Пацы´ркаць — падаіць карову. Трэ хоць увечары карову пацыркаць, пакуль зусім не запусціцца.

Па´ша - месца, дзе пасцілі жывёлу (тава´р)

Пе´кур —  птушка такая. Яшчэ мянушка чалавека. У Сушкова Івана была мянушка Пекур, і бацька яго і дзед пекуры былі.

Пе´лька, пелля  — проруб, палонка зімой на лёдзе, глыбокая яміна на балоце. Бялізну ўзімку паласкалі ў пельцы.

Пераста´рка – дзяўчына, якая позна не выходзіць замуж

Плот -  забор

Пляц, пляцо´ўка —  роўнае месца, дзіцячая пляцоўка

По´жня — зжатае поле

По´сцілка — даматканае пакрывала. Посцілкі ў хаце былі ўсе самаробныя, яшчэ колісьнія.

Пра´нік — драўляная прылада для мыцця бялізны. Узяўшы пранік і ношку з адзежаю жанчыны пайшлі да ракі.

Прыстрэ´к  -  наварожана некім, зроблена

Пэ´цкацца — марацца. Ля печы лёгка было выпэцкацца ў сажу.

Пу´га — прыстасаванне,  якім паганяюць кароў, коней. Які ж пастух без пугі.

Пяклу´шы —  павольныя, марудны Характар у яе быў, як у той пяклушы. Пяклушы — мянушка ў Дуброве  адных жанчын у Дайнеках (Каці, Харыты і Параскі)  сясцёр Дайнека Ганны Андрэеўны.

Пячо´нікі — бульба, печаная ў зале, на кастры. Калі пасвілі кароў часта пеклі пячонікі, смачней не было ежы.

Разу´нка – хвароба жывата. Гавораць, калі лаюцца на некага: “Разунка цябе бяры”

Растанцы´- перакростак скрыжаванне дарог. Ён,  як на растанцах, не ведае, што рабіць, як быць далей, чаго чакаць.

Раз’юшыцца — разахвоціцца, нечага вельмі хацець; моцна нечым абурацца.

Ру´бель –  гарызантальная жэрдка, якой умацняюць на вазу сена, салому пры перавозцы

Ры´ззя — старое аддзенне. Адзежы не было людскай, хадзілі хто ў чым, у рыззі.

Рэз – надзел зямлі. Шуты рэз – месца ў Буслах, куда вярнулася і пастроілася сям’я Шчэрбінаў пасля вайны

Саке´ра – тапор

Сало´нікі – тое ж, што і паронкі

Се´дала — насест для кур. Зімой куры болей на седале сядзяць, бо цёмна.

Се´нцы — прыстройка ля хаты. У сенцах на лаўцы стаяла вядро з вадой і карэц пры ім.

Сё´рбаць — есці гучна юшку

Свішчу´к – балота, дрыгва. Свішчук – балота, што на паўдневы ўсход ад в.Дуброва, зараз асушанае. «Свішч», магчыма, тое ж, што «свіль», «цвіль», г.зн. зарастаючае возера, пакрытае расліннасцю. Па іншаму – цвілое балота.

Скабка – заноза, трэска ў пальцы

Скі´бка — кавалак хлеба. Дзеці беглі на вуліцу з намазанымі варэннем скібкамі

Скры´ня - сундук

Ску´бці — выдзіраць; скубці пер’е з кур, сена з капы. Хоць вы на ёй ўсё перайка абскубіце, /Толькі яе ў шчырыя бары адпусціце. (з народнай песні, што спявалі ў Дуброве)

Со´ткі — участок зямлі, выдзелены пад бульбу. Соткі еты год далёка ад сяла далі.

Сто´пка — гаспадарчая пабудова для захоўвання бульбы, буракоў, зерня. Буракі ў стопцы добра ляжалі аж да вясны.

Страшы´цца, настрашы´ў — баяцца нечага ці некага. Ў мароз пастрашылася ісці куды-небудзь з дому. Старшыня настрашыў вельмі, дык баяліся красці.

Схо´днія —  дні апошняй квадры месяца. На сходніх днях, а не на маладзіку навек трэ бульбу садзіць

Сырадо´й – свежае, цёплае, толькі надоенае малако

Сяка´ч — прыстасаванне, якім здрабляюць, сякуць бульбу, буракі, гарбузы

Тава´р — статак кароў. Пасціць тавар даводзілася часта, бо статак малы.

Тра´сца – ліхаманка. Гавораць, калі ругаюцца, сварацца на некага: “Трасца цябе бяры”, “Трасца яго ведае”, “Якой расцы ты туды папёрся?”

Тук — тлушч, жыр. Блінцы макалі ў тук, ці цёртае льняное семя

Тушо´нікі — тушаная ў печы бульба

Уседно´ — усё роўна, усё адно. Уседно не слухаюць, кажы не кажы.

Ушу´ла — стоўб, на якім навешаны вароты. Ушулы былі добрыя, тоўстыя, смольныя.

Хава´ць — хараніць,  на могілках. Дзе  хавалі немцаў на могілках ведаюць старэйшыя дуброўцы.

Хава´цца, дз. – прятацца

Халя´ва — галянішча ботаў

Хо´ванка — месца, дзе можна схавацца, ці нешта схаваць

Хаўру´снік — з адной кампаніі, таварыш

Цахлі´ць, дз. -  адрывіста брахаць. Сабака цахліць на катоў ды шпакоў.

Цёмначы — у цемнаце, ноччу

Хо´дзіць – тавар да снегу на поплаў ходзіць

Ця´пнуць гора — нагаравацца

Цы´пкі — на руках у дзяцей завусяніцы

Це´пер 'ся — даўно ўжэ

Чакаць, дз. – ждаць, дажыдацца

Ча´сьцік – чысты хвойнік, без падлеску

Шкарлупа — лушпайкі, ачысткі. Шкарлупкі з яец вельмі любяць куры.

Шко´да — нешта дрэннае, нейкі ўрэд. Каровы нарабілі шкоды, зайшлі на калгаснае поле

Шут´кі - авечкі

Шуты рэз — месца ў Буслах, дзе стаіць хата Сахбіевай Вольгі  Іванаўны

Шы´бка, шы´ба – акно, фортачка

Шыба´ваць, шы´біць дз. – круціць моцны вецер па шыбах

Шы´бенка - лес і сенажаць, што ў паўднева – усходнім кірунку ад в. Дуброва. Магчыма, есць два варыянты тлумачэння: 1) ад асновы “шыбаваць”, што значыць “далёка”, “далёкае месца”; 2) “шыбеніца”, “шыгайла”, “павеса” ( магчымае месца нейкай казні, пакарання каго – небудзь, забойстваў).

Шы´льда — вывеска, надпіс на таблічцы

Я´гады – чарніцы. У ягады не ходзіш? Ягад сёлета многа.

яз'віны -  глыбокая балаціна. Вёска, недалёка ад Дубровы; 

Я´звы – урочышча каля Вялікага Бору 

Як пласт — нерухома. Ляжыць, як пласт

Ятро´ўка — жонкі братоў паміж сабою даводзіліся ятроўкамі. Ятроўкі рабілі ўсю работу ў хаце.

209 шт. на 10.02.13 г. сабрана і запісана бібліятэкарам Бусел Л.Ф.